Wścieklizna u ludzi i zwierząt - niebezpieczna zoonoza

Wścieklizna to jedna z najgroźniejszych wirusowych chorób zakaźnych, z którą ludzkość walczy już od wieków. Mimo ogromnego postępu medycyny, rocznie umiera ponad 55 000 ludzi, zwłaszcza w krajach Azji, Ameryki Południowej i Afryki. Większość przypadków wścieklizny u ludzi jest następstwem pokąsania przez zarażone zwierzęta. W dzisiejszym artykule przyjrzymy się sposobom zakażenia, objawom zakażenia u ludzi i psów oraz podpowiemy jak można zapobiec wściekliźnie.

Wścieklizna - rys historyczny

Pierwsze wzmianki na temat wścieklizny pochodzą już z XX wieku p.n.e., natomiast dopiero w I wieku n.e pojawiły się pierwsze prace traktujące o związku pogryzienia człowieka przez psa z wystąpieniem objawów wścieklizny. Na przestrzeni wieków czynnik zakaźny tej choroby pozostawał nieznany, dlatego określany był jedynie na drodze spekulacji. Wśród przyczyn zakażeń wymieniano chociażby działanie sił nieczystych, przeziębienie, spożywanie zbyt zimnego lub zbyt gorącego pokarmu czy nadmierny popęd seksualny. Stąd popularne było stosowanie przeróżnych metod terapeutycznych, począwszy od zabiegów chirurgicznych, poprzez stosowanie ścisłej diety i spożywanie ziołowych preparatów, a skończywszy na egzorcyzmach, amuletach i zaklęciach. Znaczące okazało się odkrycie niemieckiego uczonego Georga Gottfried Zinke w roku 1803, który przeniósł wściekliznę poprzez wstrzyknięcie śliny z chorego psa na zdrowego. Jednak prawdziwy przełom nastąpił za sprawą Ludwika Pasteura, który kontynuował prace swoich poprzedników, torując drogę badaniom, zakończonym opracowaniem szczepionki w 1885 r. Mimo rewolucyjnej metody zapobiegania i leczenia wścieklizny Pasteur nie był w stanie skutecznie diagnozować tej choroby. Kilkadziesiąt lat później postępów w diagnostyce dokonali Adelchi Negri oraz Paul Remlinger.

Wścieklizna - w jaki sposób można zarazić się wścieklizną?

Wścieklizna to zoonoza, czyli choroba odzwierzęca (o innych zoonozach poczytasz w tym artykule) wywoływana przez wirusa należącego do rodzaju Lyssavirus. Rezerwuarem wirusa są zwierzęta należące do psowatych domowych oraz wolno żyjących. Do zakażenia dochodzi najczęściej w wyniku pokąsania przez zakażone zwierzę. Wirus przenoszony jest ze śliną chorego zwierzęcia do rany powstałej w następstwie pogryzienia, ale także przez uszkodzoną skórę, błonę śluzową czy spojówki. Wirus może przenosić się także podczas transplantacji narządów od chorej osoby czy drogą aerogenną. Potwierdzono możliwość zakażania ludzi penetrujących jaskinie zasiedlone przez chore na wściekliznę nietoperze, na skutek wdychania aerozolu moczu chorych ssaków. Prowadzone od wielu lat badania nie wskazują jakiegokolwiek ryzyka zarażenia wirusem wścieklizny ze strony wiewiórek czy gryzoni (szczurów, myszy i chomików). W związku z tym, w przypadku pokąsania przez te zwierzęta nie ma wskazań do szczepień przeciw wściekliźnie.

Objawy zakażenia wścieklizną

Objawy zakażenia wścieklizną pojawiają się po okresie wylęgania choroby (czas od momentu wniknięcia wirusa do zdrowego organizmu do pojawienia się pierwszych symptomów choroby). Okres ten waha się od kilku dni do kilku miesięcy, a w przypadku ludzi – nawet do roku. Najczęściej jednak jest to okres trwający od 20 do 60 dni i jest uzależniony od głębokości, rozległości oraz umiejscowienia rany, a także od poziomu wirusów w ślinie, gatunku i wieku. Im bliżej mózgu, tym szybciej mogą wystąpić objawy zakażenia wścieklizną. Z tego powodu, szczególnie niebezpieczne są pogryzienia twarzy. Warto dodać, że kiedy już pojawią się pierwsze objawy zakażenia wścieklizną, wówczas zakażone zwierzę czy też człowiek umiera.

Objawy zakażenia wścieklizną u psów

Z reguły objawy zakażenia wścieklizną u psów nie są obserwowane w miejscu wniknięcia wirusa. Jedynie u niektórych psów zauważa się swędzenie skóry w miejscu ugryzienia.

Pierwsze stadium choroby

Pierwszy okres trwa maksymalnie do kilku dni. W tym czasie obserwuje się zmianę zachowania zakażonego zwierzęcia na zasadzie kontrastu. Osobniki płochliwe, szczególnie dzikie zwierzęta, stają się odważne, agresywne i garną się do ludzi. Natomiast te, które były niegdyś ufne, stają się lękliwe i chowają się przed ludźmi. Pojawiają się także objawy takie jak: gorączka, biegunka i wymioty.

Drugie stadium choroby

Kolejny etap choroby trwa około 7 dni i przejawia się pobudzeniem, rozszerzonymi źrenicami i agresją. Psy wykazują tendencję do nieuzasadnionego wycia i przemieszczania się na duże odległości i kąsania. Zauważa się także wrażliwość na światło, powietrze i szum wiatru czy spożywanie niejadalnych przedmiotów, np. kamieni. W tym okresie zanika respekt do naturalnych wrogów, co sprawia, że chore psy mogą atakować inne zwierzęta i ludzi.

Trzecie stadium choroby

Trzecie stadium choroby trwa zwykle 3–4 dni, objawia się brakiem koordynacji ruchów, orientacji i napadem drgawek, a kończy się zawsze śmiercią.

Objawy zakażenia wścieklizną u ludzi

Zarówno przebieg, jak i objawy zakażenia wścieklizną u ludzi są podobne do tych, jakie występują u zwierząt. Pierwszymi objawami wścieklizny są zwykle uczucie niepokoju, pobudzenie, bóle głowy, gorączka, nerwowość, nudności, złe samopoczucie oraz zaburzenia czucia w okolicy miejsca zakażenia. Następnie pojawiają się objawy zapalenia mózgu, w tym zaburzenia świadomości (nadpobudliwość, omamy, zmiany zachowania, zaburzenia rytmu snu i czuwania) oraz wodowstręt, łzawienie, rozszerzenie źrenic, potliwość, ślinotok, trudności w oddychaniu. W późniejszym stadium choroby mogą pojawić się porażenia kończyn i apatia. Ostatecznie dochodzi do śpiączki i śmierci chorego.

Leczenie wścieklizny u ludzi i psów

W leczeniu wścieklizny u ludzi największe znaczenie ma zwiększenie odporności polegające na podaniu szczepionki osobie, która miała kontakt z chorym zwierzęciem. W przypadku stwierdzenia wścieklizny u psa, niestety nie ma skutecznego leczenia. Jeżeli istnieje podejrzenie, że zwierzę miało kontakt ze zwierzęciem chorym na wściekliznę, powiatowy lekarz weterynarii może zdecydować o poddaniu psa obserwacji. Dotyczy to jednak zwierząt, u których brakuje pewności co do ciągłości szczepień. Przyjmuje się bowiem, że zwierzę regularnie szczepione nie zachoruje, w związku z tym nie stanowi zagrożenia dla innych zwierząt czy ludzi. W przypadku zwierząt, u których zostaną stwierdzone pierwsze symptomy wścieklizny, weterynarz może zadecydować o dokonaniu eutanazji. Wynika to z faktu, że rozpoznanie choroby w większości przypadków stawia się pośmiertnie, w oparciu o badanie masy mózgu.

Jak zapobiec wściekliźnie - skuteczna profilaktyka

Wścieklizna może dotykać wszystkie ssaki, łącznie z człowiekiem. Zatem jak zapobiec wściekliżnie? Wściekliznę przeżywają wyłącznie ci, którzy zostali zaszczepieni przed wystąpieniem objawów lub zostali zakażeni przez mniej zjadliwe szczepy wirusa.

Szczepienia ludzi

Należy pamiętać, że wścieklizna jest chorobą nieuleczalną, dlatego, w przypadku ludzi, kluczowe jest:

1) Szczepienie przedekspozycyjne

Jest to szczepienie przeciwko wściekliźnie, które zaleca się osobom wyjeżdżającym w rejony, gdzie występują zachorowania na wściekliznę (Azja, Afryka, Ameryka Południowa).

2) Szczepienie poekspozycyjne

To szczepienie dla osób które miały kontakt ze zwierzęciem chorym lub podejrzanym o wściekliznę.

Szczepienia zwierząt domowych

Jak zapobiec wściekliźnie u zwierząt? W Polsce wszyscy właściciele psów, zgodnie z ustawą o ochronie zdrowia zwierząt oraz zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt, mają obowiązek zaszczepić swoje psy przeciwko wściekliźnie, nie rzadziej niż co 12 miesięcy od dnia ostatniego szczepienia. Obowiązkowi temu podlegają psy powyżej 3. miesiąca życia. Znaczne ryzyko zakażenia wścieklizną dotyczy także kotów, zwłaszcza swobodnie wychodzących poza miejsce zamieszkania. Stąd zaleca się wykonanie nieobowiązkowych szczepień przeciwko wściekliźnie także u kotów. Co więcej, zgodnie z rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego 576/2013, psy, koty oraz fretki, które przemieszczają się na terenie Unii Europejskich w celach niehandlowych muszą być zaszczepione przeciwko wściekliźnie.

Szczepienia lisów wolno żyjących

Uznaje się, że w Polsce rezerwuarem wirusa wścieklizny jest lis rudy, dlatego zgodnie z rozporządzeniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 17 grudnia 2013 r. w sprawie przeprowadzania ochronnych szczepień lisów wolno żyjących przeciwko wściekliźnie, na obszarach o największym ryzyku wystąpienia wścieklizny stosuje się szczepienia lisów wolno żyjących. Akcja polega na rozrzucaniu doustnych szczepionek zatopionych w przynęcie.

Światowy Dzień Wścieklizny

28 września obchodzimy Światowy Dzień Wścieklizny, który został ustanowiony w celu podnoszenia świadomości na temat efektów tej choroby u zwierząt i ludzi oraz sposobów jej zapobiegania. Szczególnie tego dnia uświadamia się, że najskuteczniejszą metodą eliminowania u ludzi wścieklizny jest zwalczanie jej wśród zwierząt poprzez stosowanie szczepień ochronnych. 28 września upamiętnia rocznicę śmierci Ludwika Pasteura (1895), francuskiego chemika i prekursora mikrobiologii, który opracował pierwszą szczepionkę ochronną dla ludzi przeciwko wściekliźnie. Dzięki jego odkryciu, już w 1885 roku została ona z powodzeniem zastosowana u człowieka.

Autor: Marta Szwajkiewicz-Puza